Zaman felsefesi: öznel ve nesnel zaman

Abstract

Zaman, hem felsefe dünyası içerisinde hem de bir fizik konusu olarak bilim dünyasında çokça tartışılmış konulardan birisidir. Zamanın doğrudan deneyimlenemeyen bir olgu oluşu, bu meselenin çözümünün zorluğunu da beraberinde getirmektedir. İnsanın içinde kendini bulduğu bu zamanı anlaması, yorumlaması ve kendi yaşadığı zamanın üzerine çıkıp zaman üzerine konuşması kolay değildir. Zamanla ilgili yapılan tartışmaların felsefe tarihinde iki farklı yönde seyrettiğini söyleyebiliriz. Bir grup filozof, zamanın, evren içerisinde deneyimlenen bir gerçekliğe sahip olduğundan hareketle, kozmolojik yanıtlarla zamanı anlama yoluna gitmiştir. Böyle bir zaman tasavvurunun odağında tabi ki evren ve evrenin unsurları ile zamanı ilişkilendirme söz konusudur. Bu zamanı yaşayan insan ve insanın zamanla ilişkisi, öncelikli bir problem değildir. Bu görüşte zaman, deneyimlenen fiziksel bir gerçekliktir ve zamanın bu ontolojik gerçekliğine nesnel/fiziksel zaman denilmektedir. Özne bu kozmolojik zamanın içinde, zamana göre şekillenendir. Bir grup filozof ise zamanın özneden bağımsız olmadığını düşünerek zamanı anlamak için insan zihnine-ruhuna müracaat etmiştir. Yani zamanın, dış dünyada deneyimlenen nesnel gerçekliğinden ziyade, insan zihninin zaman algısını oluşturduğunu ve zamanın zihinle anlaşılabileceğini ifade etmişlerdir. Bu zaman anlayışında zihnin, dış dünyadaki nesne ve olaylardan bağımsız bir zaman bilinci vardır. Zihnin bir zaman bilincini var eden bu yönüne öznel/zihinsel zaman denilmektedir. Bu görüşte, özne, zamanla birlikte şekillenendir. Birinci grupta zamanın her şeyden bağımsız ayrı bir varlığı olduğu düşüncesi hakim iken ve insanın zaman karşısında konumu birinci dereceden önemli değilken, ikinci grupta ise zamanın varlığının insanın bilincine ait olduğu ve zihin ile zaman arasında bir ortaklık olduğu düşüncesi hakimdir. Bu bildiride, felsefe tarihinde zamana ilişkin genel yaklaşımlar içerisinde kategorik bir ayrıştırma olarak zikredilen öznel zaman ve nesnel zaman kavramsallaştırmaları, felsefe tarihinde bu konuda öne çıkan filozoflar (Aristoteles, Augustinus, Newton, Kant) bağlamında ele alınacaktır.