Eş'ari ve Cüveyni'de kader ve istitaat kavramları

Abstract

İlahi veya gayr-ı ilahi hemen her dinde itikadi problemler ortaya çıkmış ve o dine mensup olsun olmasın, ilim adamları bu problemlere kafa yormuş, aralarında çözüm için tartışmalar meydana gelmiştir. Bu tartışmalar kimi zaman küçük ihtilaflar şeklinde olmuşsa da, bazen de tarafların birbirini küfürle itham etmelerine kadar vardırılmıştır. Neredeyse hiç bir konuda fikir birliğine varılamamıştır. Ancak bu bizce kötümser yaklaşılmaması gereken bir durumdur. Zira tarihin öğrettiği kadarıyla, insanın dahil olduğu pek çok meselede kişilerin yetiştiği çevre, aldığı eğitim, düşünce yapısı gibi faktörlerin etkisiyle fikir ayrılıkları yaşanması doğal bir seyirdir. Bu fikir ayrılıkları entelektüel bir zenginlik olarak insanın gelişmesi ve modernleşmesine büyük katkılar sağlamıştır. İslam'ın ilk dönemlerinden itibaren de itikadi konularda müslümanlar pek çok problemle karşılaşmış ve problemlere çözüm arayışında şiddetli tartışmalara şahit olmuş ya da bizzat içinde bulunmuştur. "Kader" ve "insan fiilleri" de bu problemlerden birisi ve belki de en önemlisidir. İnsanı yaratan, imtihan etmek için dünyaya gönderen Allah Teala ile birinci vazifesi O'nun kendini tanıttığı şekilde Allah'ı tanımakla mükellef olan insan arasındaki ilişkinin niteliği ve insan hayatına yansıması anlamındaki kader ve insan fiilleri problemi, müslüman olsun ya da olmasın çok sayıda ilim adamını ulaşabildiği deliller ışığında söz söylemeye itmiştir. Kimi ilim adamı aklı ve müşahedeyi çözüm arayışında kendine rehber edinirken, kimi de lafızcı bir yaklaşımla tamamen nassa bağlı kalmıştır. Bazıları da aklı ve nakli meczederek tartışmalara farklı bir boyut kazandırmıştır. Kaderin ne olduğu, Allah'ın ezelde her şeyi takdir edip etmediği, Kur'an'da kaderin ne anlamda kullanıldığı, insan fiillerinin kim tarafından yaratıldığı ve fiillerin asıl failinin Allah mı yoksa insan mı olduğu, insanda istitaatin varlığı, mahiyeti, insanda hakiki anlamda iradenin var olup olmadığı gibi hususlar kader ve insan filleri probleminin etrafında dönen tartışmaların odak noktası olmuştur.Çalışmamız, İslam düşünce tarihine damga vurmuş, ortaya çıktığı günden bu yana sayısız taraftar edinmiş, kendine özgü fikirleriyle hak ettiği ilgi ve alakayı ilim adamları tarafından incelenerek görmüş olan Eş'ariyye ekolünün kurucusu İsmail b. Hasan el-Eş'ari'nin Kitabü'l-Luma'da ve aynı ekolün en önde gelen isimlerinden, müteahhirun kelamcıların sonuncusu Ebu'l-Meali Abdülmelik el-Cüveyni'nin Kitabü'l-İrşad'da kader ve insan fiilleri konusunda ne dedikleri, meseleye nasıl yaklaşıp ele aldıkları ve istidlalleri üzerinedir. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde her iki alimin hayatı, eserleri ve metodolojileri hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde kader, kaderin Kur'an'da ve hadislerde nasıl geçtiği, Mu'tezile ve Ehl-i Sünnet'in kader hakkın kısaca ne dedikleri ve Eş'ari ve Cüveyni'nin adı geçen eserlerinde kader hakkındaki düşünceleri verilmiştir. Üçüncü bölümde ise insan fiilleri ve istitaat problemine genel bir yaklaşımdan sonra Eş'ari ve Cüveyni'nin yine adı geçen eserlerinde insan fiilleri ve insanda istitaat hakkındaki fikirleri irdelenmiştir. Her üç bölümde de gerekli görüldüğü noktalarda kendi değerlendirmelerimiz yer almaktadır.Her bölümde ve sonuç bölümünde Eş'ari arasındaki benzerlikler ve varsa ihtilaflarına yer verilmiştir.

Whether celestial or non-celestial, theological problems have arisen in almost every religion and theologians from the same religion or other have meditated over these problems with several arguments among them to reach a solution. Although such arguments have sometimes been in the form of insignificant controversies, in some cases, they have gone so far as to end up with profane accusations between the sides. No consensus has yet been reached on almost any issue. However, this is something to be addressed pessimistically. As history has taught us so far, it is quite common in situations where people are involved to experience differences of opinion on different issues due to the influence of factors such as the surrounding where they have been raised, their education level and mentality. Yet these differences of opinion have greatly contributed as an intellectual richness to man's development and modernization. Since the early times of Islam, Muslims have encountered with a myriad of problems on religious matters, witnessing fierce arguments in the search of solutions to these problems or directly being involved in them. "Fate" and "human practices" are two of these problems, probably the most important of all. The quality of the relationship between Allah, who created man and sent him to the earth for an ordeal, and man whose fundamental responsibility is to recognize Allah as He identified Himself as well as the problems regarding fate and human practices reflected into man's life have all urged many scientists from various religions comment on these issues in the light of current evidence. While some scientists have taken reason and observation as their guides in their search for solutions, others have entirely adhered to dogmas with a literalist approach. Yet some others have added a new dimension to these arguments by combining wisdom with commentary. Issues about what fate actually is, whether Allah eternally ordains everything, what fate means according to Koran, who has created human practices, whether the chief offender is Allah or Man and whether Man is equipped with Might and Will have all been the focal point of arguments about fate and human practices. This study is predicated on what has been said about fate and human practices in Kitab-ul Luma by Hasan al Ashari, the founder of the Ash'arite school, and in Kitab al Irshad by Abdulmelik al Juvayni, the last of the muteahhir theologians and one of the forerunners of the same school, and their perspective towards these issues and their deductions. The names of these two theologians have been imprinted in the history of Islamic thought, won over the support of many people and their works have been scrutinized and deservedly appreciated by several scientists with their original thoughts in them. The study is made up of three parts. In part one, information about the lives of these scientists, their works and methodology has been presented. In the second part, how fate is reflected in Koran and Mohammad's sayings, what Mu'tezile and Followers of Sunnah said about fate and Ashari and Juvayni's thoughts on fate in their works have been presented. In the third part, following a general approach to human practices and the problem of might, Ashari and Juvayni's thoughts on human practices and might in man have been studied as they were presented in their works. All three parts of this study also cover our personal evaluations wherever it was considered necessary. In each of these parts and also in the conclusion part, similarities and controversies – if any – between Ashari have also been presented.