Hacı Bektaş Veli'de Tanrı alem ilişkisi

Abstract

Bu çalışmamızda Orta Asya’dan Anadolu’ya gelerek öğretilerini Ahmed Yesevî çizgisinde oluşturan ve kitlelere tesir eden Hacı Bektaş Veli’de (1209-1270) Tanrı âlem ilişkisini ele aldık. Bu ilişkiyi özellikle Makâlât adlı eserinden yararlanarak Din Felsefesi perspektifiyle değerlendirdik. Hacı Bektaş Veli’nin tasavvufi bir kişilik olduğu bilgisinden hareketle onun Tanrı ve âlem hakkındaki görüşlerini teizm, vahdet-i vücûd ve panteizm gibi bazı felsefi/tasavvufi ekollerin Tanrı ve âlem tasavvurları bağlamında inceledik. Hacı Bektaş Veli ezelî ve ebedî, içkin ve bir tek olan, mutlak güç sahibi teist bir Tanrı anlayışına sahiptir. Ona göre Tanrı’nın mahiyetini bilmek insanın idrak sınırlarını aşan bir durumdur ancak Tanrı’yı isimleri ve sıfatları yoluyla bilmek imkân dâhilindedir. O, Tanrı âlem ilişkisinin kudret, yaratma, ilim ve irade sıfatları üzerine inşa etmektedir. Ona göre Tanrı ile ahenkli olarak yarattığı âlem arasında dinamik bir ilişki vardır. Hacı Bektaş Veli’nin inanç sisteminde mükemmel varlık Tanrı ile yine mükemmel olan âlem birlik içindedir. Bu birlik düşüncesi vahdet-i vücûdun temel hareket noktasıdır. Ona göre Tanrı, anâsır-ı erbaa(dört unsur)’dan izler taşıyan insanı ve âlemi mükemmel bir surette yaratmıştır. Mükemmellik fikri insan-ı kâmil nazariyesiyle doğrudan ilişkilidir. Çünkü onun muhib, zahid, abid ve arif olarak isimlendirdiği karakterlerinin nihai hedefi kendini bilmek ve dört kapı kırk makam aşamalarından sonra insan-ı kâmillik mertebesinde Rabbi’ni bilmek ve aslına kavuşmaktır. Onun çok önem verdiği anahtar düşüncelerinden biri “Kendini bilen Rabbi’ni bilir” ilkesidir. Kendini bilmeyi ve aslına kavuşmayı sağlayan eğitim süreci ise “dört kapı kırk makam” şeklinde formüle ettiği öğretisidir. Bu öğreti, tasavvuf geleneğinde başta Ahmed Yesevî olmak üzere birçok sûfî tarafından kendi sistemlerini inşa sürecinde başvurulan bir ilkeler bütünüdür. Hacı Bektaş Veli’nin inanç sisteminin bileşenleri iman, akıl, ilim, tevhit, ibadet, sevgi, birlik ve beraberlik, aşk, vecd gibi bireysel ve toplumsal kavramlardan oluşmaktadır.

In this study, we discussed the relationship between God and the Universe in Hacı Bektaş Veli (1209-1270) who came from Central Asia to Anatolia and created his teachings in line with Ahmed Yesevi and influenced the masses. We evaluated this relationship especially from the perspective of Philosophy of Religion by making use of his work Makâlât. Starting from the knowledge that Hacı Bektaş Veli is a Sufi personality, we examined his views about God and the Universe in the context of the concepts of God and the world of some philosophical / mystical schools such as theism, vahdet-i vücûd and pantheism. Hacı Bektaş Veli has a theist understanding of the God who is eternal, intervenes in the universe he creates from nothing, is one and only, has all power. For him, knowing the nature of the God is an event that transcends the limits of human consciousness, but it is possible to know the God through their names and qualities. He thinks that the relationship of the God and the universe is substantiated through the qualities of might, creation, knowledge and will. And according to him, there is a dynamic relationship between the God and the universe he created according to a certain measure. In the belief system of Hacı Bektaş Veli, the perfect being is in unity with the God and the perfect universe. This idea of unity is the basic starting point of vahdet-i vücûd. For him, the God created the universe and the human being who bears the stamp of anasır-ı erbaa(four elements) perfectly. The idea of perfection is directly related to the theory of perfect human. Because the ultimate goal of his characters called muhib, zahid, abid and arif is to know himself and to know his Lord in the level of humanity after four door and forty steps. One of his key thoughts is the principle of “He who knows himself knows his Lord ”. The process of education, which provides selfknowledge and attainment of its origin, is the teaching that it has formulated as “fourdoor forty makams”. This doctrine is a set of principles used in the process of building their own systems by many Sufis, especially Ahmed Yesevi, in the Sufi tradition. The components of Hacı Bektaş Veli's belief system consist of individual and social concepts such as faith, reason, science, worship, love, unity and solidarity