Bilim ve önyargılar: Prehistorik insana bakışlar

Abstract

Önyargı etimolojik olarak, bir kişi ya da bir şey hakkında yeterli bilgiye sahip olmadan bir değer yargısı geliştirmek ya da taşımak anlamına gelir. Prehistorya terimi doğrudan doğruya kendisi bir önyargıdan kaynaklanır; tarihin yazıyla başladığını ifade eden ve prehistorik araştırmaların başlangıçta nasıl, öncelikle bir Avrupa, daha sonrasında Batı meselesi olduğunu gösteren bir önyargı. Dolayısıyla prehistorik insan hakkındaki peşin hükümler, Avrupa’da bilimlerin gelişiminden ve Avrupalı toplumların tarihinden ayrı düşünülemez. Irkçı, çizgisel ve ilerlemeci insanlık tarihi kavrayışı 19. yüzyılda, Avrupalının, ardından Batılının, sömürgeleştirdiği ve bazen de medenileştirmeyi arzuladığı yaban ya da yerli karşısındaki üstünlük duygusunu yansıtıyordu. Yaban olarak nitelendirilmiş olan insanlar, insan-dışı veya gayri medeni olarak algılanmışlardı. Bu algı kimilerinde 19. yüzyıl ortalarına kadar, kimilerindeyse 20. yüzyıl ortalarına kadar süregelmiş ve prehistorik insan algısının temelinde yattığı ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte, başlıca stereotipler prehistorik insanı bir mağara adamı, bir tür “maymun-insan” olarak özetler. Diğer bir stereotip, prehistorik insan temsillerine cinsiyetçi bir nitelik kazandıran, erkeklere ve kadınlara atfedilen toplumsal rollerdir. Cinsiyetlerin hiyerarşiye göre sınıflandırılmasına, “ırk”ların aynı şekilde sınıflandırılması da eklenir, bu da özellikle Neandertal insanla ilgiliydi ve hâlâ da ilgilidir. 19. yüzyılda, prehistorik insanın ya da daha doğrusu onun hakkında edinilmiş olan fikrin çizimi, oyması, resmi, heykeli yapıldı ve hikayesi anlatıldı, fakat karikatürize bir şekilde. O zaman ki hâkim bilimsel düşünceye paralel olarak gerçekleştirilen söz konusu plastik ve edebi temsiller, prehistorik insanı insanlığın doğrusal gelişimci vizyonu içine yerleştiriyordu. Prehistorik, öncelikle de Paleolitik insana dair başlıca önyargıları gözden geçirdikten sonra ve prehistoryacıların bugünkü bakışlarına dikkat çekmeden önce, bu önyargıların inşasını ve yapısökümünü tarihsel olarak inceleyeceğiz.

Étymologiquement, le préjugé consiste à évaluer ou porter un jugement de valeur sans connaissance suffisante sur quelqu’un ou quelque chose. En ce sens, le terme Préhistoire provient lui-même d’un préjugé, celui qui affirme que l’histoire commence avec l’écriture, et qui montre combien la recherche préhistorique était au départ une affaire européenne, puis occidentale. Les idées préconçues sur l’Homme préhistorique sont donc indissociables du développement des sciences en Europe et de l’histoire des sociétés européennes. La conception raciste, linéaire et progressive de l’histoire de l’humanité reflétait au XIXe siècle le sentiment de supériorité de l’Européen, puis de l’Occidental, visà-vis du Sauvage ou Indigène qu’il avait colonisé et cherchait parfois à civiliser. Qualifié de Sauvage, ce dernier était perçu comme non-humain ou non-civilisé. Cette perception perdura jusqu’au milieu du XIXe siècle chez certains, jusqu’au milieu du XXe siècle chez d’autres, et s’avéra être à l’origine de la perception de l’Homme préhistorique. Les principaux stéréotypes résument le Préhistorique à un Homme des cavernes, à une sorte d’« Homme-singe ». Autre stéréotype, celui des rôles sociaux attribués aux hommes et aux femmes, qui donnent un caractère sexiste aux représentations du Préhistorique. À la hiérarchisation des sexes, s’ajoute celle des « races », qui toucha notamment, et touche encore l’Homme de Néandertal. Au XIXe siècle, l’homme préhistorique ou astius précisément l’idée que l’on s’en faisait fut dessinée, gravée, peinte, sculptée et racontée, mais de manière caricaturale. Ces représentations plastiques et littéraires intégraient le Préhistorique dans une vision évolutive linéaire de l’humanité, ne faisant que suivre la pensée scientifique alors dominante. Après avoir passé en revue les principaux préjugés sur l’Homme préhistorique, avant tout paléolithique, nous nous attacherons à en expliquer historiquement la construction et la déconstruction, avant de faire le point sur le regard actuel des préhistoriens.