+1X ekinin işlevleri ve bazı sıfatlardaki genişletilmiş kullanımı üzerine

Abstract

Türkçe, biçimbilgisel açıdan baskın eklemeli yapısı dolayısıyla, diğer dillere kıyasla tipolojik araştırmalara önemli veriler sağlamaktadır. İlk belgelerden itibaren işlekliğini sürdüren, hem yapım hem de çekim kategorisinde yer alan ve diğer dillere kopyalanan veya farklı dillerden Türkçeye alınan pek çok ek Türkçenin ek envanterinde kodlanmış durumdadır. Türkiye Türkçesinin ve bunun yanı sıra diğer Türkçe varyantların kapsamlı ek varlığı içerisinde son derece türetken ve işlek bir görünüm arz eden, ad soylu sözcüklere eklenerek çoğunlukla geçici sıfatlar oluşturmada kullanılan, bunun yanı sıra kalıcı adlar türeten eklerden biri de +lX'dır. +lX eki, eklendiği kök veya gövdeyi farklı anlam ilgileri ve içerikleriyle çeşitlendirmektedir. Bu yönüyle, sözvarlığının genişlemesinde ve yeni kavramların karşılanmasında sık kullanılan ekler arasında bulunmaktadır. Zira sahip olma, ait olma, ilişkili olma, aidiyet bildirme, yer adları türetme gibi çeşitli anlamsal ilişkiler kuran bu ekle türetilmiş yüzlerce farklı sözcük Türkçenin gerek yazılı gerek zihinsel sözvarlığında yer almaktadır. Bu çalışmada, literatürde daha çok adlarla bütünleşerek yeni sözcükler türettiği belirtilen +lX ekinin adların yanı sıra korkunç, komik, asil, süper gibi birtakım sıfatlara da getirilerek daha önce yeterince tanıklanmamış, anlamsal açıdan farklı bir görünüm sunan karmaşık sözcük yapılarını oluşturma durumuna değinilecek, bu yönüyle, ekin sıfatlardan sıfat türetme işlevinin giderek arttığına yönelik tespitler aktarılacaktır..

Turkish provides significant data to typological linguistic studies when compared to other languages because of its dominant agglutinative quality. There are various suffixes in Turkish which retain their productivity beginning from the first attested documents under derivational and inflectional categories, as well as other suffixes copied into or copied from Turkish. Among the wide suffix stock, +lX is one of the most productive and operational suffix which mostly attaches to nouns and principally generates temporary adjectives as well as permanent nouns in Turkish and other Turkic variants. The suffix +lX diversifies the semantics of root or stem attached to via various semantic ties and contents. With this aspect, it is amongst the most used and preferred suffixes to enrich the vocabulary and to name new concepts. In as much as, there are hundreds of different words coded in both written and mental lexicon in Turkish produced with this suffix, in relation with various semantic properties like possession, ownership, belonging, denotation of places names etc. In the present study, its attachment to adjectives like korkunç 'scary', komik 'funny', asil 'noble', süper 'super' which brings out new adjectives besides nouns, that are not attested before, will be evaluated and by this means, expansion on the function of producing adjectives from adjectives of the suffix will be put forward.