Merzifon'un ahşap tavanlı camilerindeki kalem işi tezyinat

Abstract

Tezyinat tarih öncesi çağlardan (Taş Devri, Bakır Devri) itibaren insanların temel eğilimlerinden birisi olmuştur. Tezyinatta kullanılan malzemelerde ise yaşanılan bölgenin şartları önemlidir. Türklerin ahşap malzemeyi tezyinatta kullanmaya başlamaları Orta Asya'da Taştık kültüründe (M.Ö.300-400) yaşadıkları tarihlere kadar uzanmaktadır. Boyalı ve nakışlı ahşap tavanların temeli Türk kağanlarının boyalı, altın işlemeli ve ahşap direkli çadırlarından gelmektedir. Ahşap direkli ve ahşap tavanlı cami geleneği Selçuklular tarafından Orta Asya'dan Anadolu'ya taşınmıştır. Anadolu'nun ağaç bakımından zengin bir bölge olduğu bilinir. Türklerin ahşap malzemeyi Anadolu'da daha yaygın olarak kullanmaya başladıkları bilinir. Türk sanatında dini ve sivil mimaride geniş bir kullanım alanı olan boyalı nakışlı (kalem işi) tezyinatın ahşap malzeme üzerine uygulandığı eşsiz eserler çeşitli bölgelerimizde bulunmaktadır. Ahşap direkli ve ahşap tavanlı camilerin boyalı nakış (kalem işi) ile tezyin edilmiş nadide örneklerinin kimi kentlerde, kimi kasabalarda ve köylerde (Erbaa Akça Köy, Merzifon Kara Mustafa Paşa Köyü vd.) yer alır. Anadolu'da boyalı nakış ile tezyin edilmiş, görebildiğimiz en eski ahşap cami örneği (1206) Çarşamba Göçeli Camii'dir. Osmanlı döneminde artış gösteren kalem işi (boyalı nakış) ile tezyin edilmiş ahşap camilerin ilk dönem eserlerinde Selçuklu dönemi üslup özellikleri görülür. Klasik dönem kalem işlerinde daha zarif ve ahenkli bir üslup kullanılmıştır. Ahşap direkli ve ahşap tavanlı camiler 20.yüzyılın başlarına kadar inşa edilmiştir. Türk-İslam sanatının diğer sanat dallarında kullanılan örge ve desenlerin birçoğu ahşap üzeri kalem işi tezyinatta başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Sonsuzluğun simgesi olarak değerlendirilen geometrik şekiller, yazı, hayvani örgelerin üsluplaştırılmasıyla oluşan rûmi şekli ve bitkisel örgelerin üsluplaştırılmasıyla oluşan örgelerle (hatayi, karanfil, lale, nar çiçeği, haşhaş, vd.) ahşap tavanlar, tezyin edilmiştir. Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde yer alan ahşap tavanlı camilerin Merzifon'da da örneklerinin bulunduğu incelemeler sonucunda tespit edilmiştir. Bu çalışmada Merzifon'da bulunan kalem işi ile tezyin edilmiş ahşap tavanlar incelenmiştir. Amasya'nın Merzifon İlçesinde tespit edilen ahşap tavanlı camilerden Âbide Hâtun Camii (1091/1680), Eyüp Çelebi Camii(17.yy.) , Büyük Hacı Hasan Camii (1126/1714), Aşçı Hüseyin Ağa Camii (1182/1768) ve Hanife Hatun Camii (1242/1826) kalem işi tezyinatlı eserlerdir.

Painting decoration has been one of the main trends of people since prehistoric times (Stone Age, Copper Age). On the other hand, the conditions of the region are important for the materials used in the decoration. The Turks began to use wooden materials in decoration, dating back to the dates they had lived in the Tastik culture in Central Asia (300-400 BC). The basis of painted and embroidered wooden ceilings comes from the painted, gold-embroidered and wooden pole tents of Turkish kagans. The tradition of the mosgue with wooden pillars and wooden ceilings was moved from Central Asia to Anatolia by the Seljuks. It is known that Anatolia is a tree rich region. It is known that Turks started to use wood material more widely in Anatolia. Unique works in which the painting decoration, which has a wide range of use in religious and civil architecture in Turkish art, are applied on wooden materials are found in our various regions. It is located in some cities, some towns and villages (Erbaa Akça Village, Merzifon Kara Mustafa Paşa Village) of the rare examples of the mosques with wooden pillars and wooden ceilings, the first examples of which were from the Seljuk period, in Anatolia. The oldest example of the wooden mosque (1206), which we can see, is decorated with painted embroidery in Anatolia, Wednesday, Göçeli Mosque.Style features of the Seljuk period can be seen in the first period works of wooden mosques decorated with pencil work that increased during the Ottoman period. A more elegant and harmonious style was used in the classical period pen works. Mosques with wooden pillars and wooden ceilings were built until the beginning of the 20th century. Many of the patterns and patterns used in other art branches of Turkish-Islamic art have been successfully applied in woodwork pencil decoration. Geometric shapes considered as the symbol of eternity, the shape of the rhythm formed by the stylization of some animal stuff ,and the wooden ceilings, which are formed by the stylization of herbal weaves (bug, carnation, tulip, pomegranate flower, poppy, etc.) were decorated. It has been determined as a result of the examinations where the mosques with wooden ceilings in various regions of Anatolia are also found in Merzifon. In this study, wooden ceilings decorated with pencil work in Merzifon were examined. Âbide Hâtun Mosque, Eyüp Çelebi Mosque, Büyük Hacı Hasan Mosque, Çay (Aşçı Hüseyin Ağa) Mosque and Hanife Hatun Mosque, which are found in the Merzifon District of Amasya, are the works of tezyinat art.