Türkiye Türkçesinin ağız atlası nasıl tasarlanmalıdır?

Abstract

Ağız atlası, bir dilin veya lehçesinin konuşulduğu coğrafyadaki sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi ve/veya sözvarlığı gibi çeşitli dilbilgisel ve sözlüksel düzeylerdeki farklılaşmaları birtakım simge, sembol veya renklendirmelerle, eş zamanlı olarak temsilî biçimde gösteren haritalar bütünüdür. Bu haritalar üzerinden dildeki varyantlaşmaların bölgelere göre durumu ve dilbilgisel/sözlüksel özelliklerin yine bölgelere göre dağılımları gözlemlenebilir; bu sayede ağızlar arasındaki farklılıklar ve etkileşimler ortaya konulup ağız sınırları ana hatlarıyla belirlenebilir. Ağız haritaları ve atlasları; coğrafî, siyasî, ekonomik, etno-kültürel ve sosyal faktörlerin dildeki varyantlaşmalara ne derece etki ettiğine dair ipuçları da sunabilir. Bu yönüyle, ilgili faaliyetler, başka disiplinler için ham veriler sağlayabilir ve bu veriler farklı çalışmalar kapsamında çeşitli yönleriyle yorumlanıp kullanılabilir. Diyalektoloji disiplininin bir uzantısı olarak başlayan, ancak günümüzde coğrafî dilbilim (geolinguistics) kapsamında ele alınan ağız atlaslarının hazırlanması süreci genel olarak filoloji ve dilbilim ile ilişkili olmakla birlikte, özellikle içerisinde bulunduğumuz yüzyıl içerisinde coğrafya, kartografi, bilişim, istatistik gibi birbirinden farklı disiplinlerle de bir arada çalışmayı gerektirir. Bunun yanı sıra, günümüzdeki teknolojik gelişmeler göz önünde bulundurulduğunda, hazırlanacak bir ağız atlasının dijital, çevrimiçi ve etkileşimli olarak tasarlanmasının bir zorunluluk hâlini aldığı söylenebilir. Zira dijital (dinamik) bir atlas, basılı (durağan) bir atlasın aksine ağız ve harita verilerini sınıflandırma, sınırlandırma, sıralama gibi işlemlerin yapılmasına izin vermekte, çok yönlü karşılaştırmalara imkân tanımakta ve yayımdan sonra dahi içerisindeki verileri düzeltme, ekleme, silme gibi olanaklar sunmaktadır. Tüm bunların yanı sıra dijital ağız atlasları, basılı atlasların aksine baskı, dağıtım gibi gider kalemleri noktasında da avantajlar sağlamakta, genel ağ üzerinden dünyanın hemen her noktasından kullanılma imkânı sundukları için erişilebilirlik yönüyle de öne çıkmaktadır. Bu çalışmada, günümüzün teknolojik gelişmeleri gözetilerek, bilişim altyapısının kullanılmasıyla Türkiye Türkçesinin dijital-çevrimiçi ağız atlasının nasıl hazırlanabileceğine dair hususlara değinilecek, ayrıca mevcut dijital ağız atlaslarıyla ilgili kısa bilgiler aktarılıp eksiksiz bir dijital/etkileşimli atlasın hangi bileşenleri içermesi gerektiğine temas edilecektir.

A dialect atlas is a set of maps in which differentiations at phonological, morphological, syntactic and/or lexical levels of a specific language through some icons, symbols and colorings in a representative manner are shown over the geographical map of area. On these atlases, variations and distributions of grammatical/lexical features on the related areas can be observed, and thus, borders of dialects and differences between them can be defined. Such atlases may present some clues on the effects of geographical, politic, economical, ethno-cultural and social factors to the variation in a language. In this respect, such maps can provide data for other disciplines, and the relevant data can be interpreted and used in different aspects. Starting as products of dialectology, dialect atlases are now mostly evaluated and studied under the discipline of geolinguistics. However, preparing and designing a dialect atlas requires a joint study with some other disciplines like information technologies, statistics, cartography etc. especially at the present time, although it is related to linguistics or philology by and large. Besides, taking into account the technological developments of our era, it can be advocated that a dialect atlas should be designed digitally in an online environment and in an interactive way. In this respect, a digital (dynamic) atlas can have some capabilities like classifying, limiting, comparing or sorting the data as well as having the opportunity to edit, add or remove it even after publishing, while a printed (static) atlas can not have such features inherently. In addition to all these, a digital atlas have some advantages on the expenses like printing or distribution and it has the opportunity to be reached online from location on the world when compared to a printed atlas. In this paper, issues related to design a digital/interactive dialect atlas regarding the technological developments are evaluated while addressing the previous examples of such digital atlases, and which elements should be included to design complete digital atlas are explained with broad strokes.